بافندگی سنتی چیست؟

در هم پیچاندن و بافتن الیاف و رشته‌های مختلف طبیعی (پشمی، ابریشمی، پنبه‌ای، سلولزی) و مصنوعی تک رنگ یا رنگارنگ و تولید محصولی یکپارچه برای کاربردهای گوناگون فرش، پوشاک، ظرف و غیره را «بافندگی» می‌گویند.

آثار بافتنی بیشتر به صورت تخت و به شکل‌های مستطیل و مربع در اندازه‌های مختلف بافته می‌شوند. البته گاهی به شکل‌های دیگری مانند دایره، چندضلعی و حتی بیضی تولید می‌شوند. برخی از بافته‌ها در شکل‌های سه‌بعدی یا حجمی تولید می‌شوند مانند ظروف حصیری و بامبو تا کارآیی لازم را داشته باشند.

گاهی هم بافندگان با ذوق و مبتکر احجامی را می‌بافند که بیشتر جنبه‌ی نمایشی دارد. آثار بافندگی معمولا از طرح‌ها و نقش‌ها و رنگ‌آمیزی گوناگون برخوردار هستند. انواع طرح‌ها و نقش‌های سنتی را برای تزئین آثار بافندگی و زیباتر شدن آن به کار می‌گیرند که همزمان در مراحل بافت اجرا می‌شود.

برخی از آثار بافندگی مانند قالی و پارچه‌های مخمل پُرز دارند، برخی مانند پارچه و گلیم صاف و هموار و بدون پُرز هستند و برخی مانند حصیر دارای سطحی زِبر و مشبک‌اند. بسیاری از این محصولات مانند فرش، نمد و پارچه انعطاف‌پذیر بوده و برخی از آن‌ها اصلا انعطاف‌پذیر نیستند.

1-1 ابزار و وسایل بافندگی سنتی

انواع کارد، قلاب، قیچی، انواع دار بافندگی و اجزای آن، دفتین، دفه، شانه، سیخ پودکشی، انواع دستگاه‌های پارچه‌بافی و اجزای آن از وسایل موردنیاز بافندگی است.

الیاف پشمی، نخ‌های تابید شده‌ی ابریشمی، پنبه‌ای و پشمی در قطرها و رنگ‌ها و رنگ‌های مختلف، رشته‌های بدون تاب پنبه‌ای و پشمی، رشته‌های سلولزی (از شاخه، ساقه یا برگ گیاهان) مهم‌ترین مصالح مورد نیاز در آثار بافندگی است.

1-2 روش تولید آثار هنری به روش بافندگی سنتی

برخی از دستبافته‌ها به ابزار، امکانات و دستگاه‌های ویژه‌ای نیاز ندارند و همه مراحل تولید آن‌ها با دست و ابزار ساده انجام می‌شود که نمد و حصیر از این گروه هستند.

دسته‌ای به کمک ابزار ساده و دارهای بافندگی تولید می‌شوند مانند قالی، گلیم و گبه (بافته‌های داری)، برخی دیگر را با دستگاه‌های ساده‌ی بافندگی تولید می‌کنند مانند جاجیم، زیلو و کرباس و تعدادی نیز با دستگاه‌های پیچیده‌تری بافته می‌شوند مانند مخمل، زری و ترمه (بافندگی دستگاهی).

با توجه به تعریفی که در ابتدا از آثار بافت و بافندگی ارائه شده، این نکته‌ی اساسی را پیش از آشنایی با انواع دست‌بافته‌های سنتی باید دانست که تار و پود و گره یا پُرز اجزای اصلی بیشتر دست‌بافته‌ها است که به شکل‌ها و روش‌های مختلف توسط بافنده و به کمک ابزار و امکانات با یکدیگر درگیر شده و در هم بافته می‌شوند. اینک با روش‌های بافندگی سنتی و انواع محصولات آن‌ها آشنا می‌شویم.

2- روش بافندگی دستی

در هم پیچاندن تنیدن و بافتن الیاف پشمی و رشته‌های مختلف سلولزی (گیاهی) رنگارنگ به کمک دست و پا و ابزار ساده برای تهیه‌ی شیئی یکپارچه، به‌صورت مسطح یا حجم‌دار را روش بافندگی می‌گویند.

این روش بافندگی در زمره‌ی ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین روش‌های بافندگی است زیرا محصول بدون استفاده از دار، ابزار و دستگاه‌های ویژه و تنها با کمک دست و پا، تولید می‌شود.

روش بافندگی دستی به دو شیوه تنیدن الیاف حلاجی شده‌ی پشمی و بافتن رشته‌های سلولزی رواج دارد. در ادامه به شرح هر یک از این شیوه‌ها می‌پردازیم.

2-1 تنیدنی 

تنیدن و در هم پیچاندن نامنظم الیاف حلاجی شده‌ی پشمی در رنگ‌های گوناگون به صورت ساده و نقش‌دار و متراکم و یکپارچه کردن آن‌ها به کمک دست و پا را شیوه‌ی «تنیدنی» می‌گویند.

تنها محصول  شیوه تنیدنی، نمد است. از آن‌جا که شیوه‌ی تنیدن الیاف برای به‌ دست آوردن نمد با فشارها و حرکات مالشی پیاپی آن‌ها بر سطح زمین و به کمک دست و پا در مراحل مختلف انجام می‌شود، به این فرآیند «نمد مالی» می‌گویند.

نمد از گذشته‌های دور کاربردهای گوناگونی داشته که مهم‌ترین آن‌ها شامل فرش کردن سطوح محل سکونت، تهیه‌ی انواع پوشاک مانند کلاه، بالاپوش، پاپوش و غیره می‌باشد.

2-1-1 نمدمالی

محصولات نمد مالی با توجه به کاربرد آن‌ها شکل‌های مختلفی دارند اگر برای پوشاندن سطوح به کار رود به صورت تخت در شکل‌های مربع، مستطیل، دایره و بیضی و گاه شکل‌های دیگر دیده می‌شود.

آثار نمدی که برای پوشاک تهیه شده‌اند به صورت حجمی بوده و شکل متناسب با کاربرد دارند، با وجود این بیشتر یکپارچه و بدون درز یا دوخت تهیه می‌شوند. نمد را به دو صورت ساده و نقش‌دار منتشر می‌کنند.

نقش‌هایی که در نمد مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار ساده و به دلیل ویژگی‌های تولید، امکان ایجاد نقوش پیچیده را ندارد.

رنگ‌آمیزی نمد و نقش‌های آن در اصل محدود به رنگ‌های طبیعی پشم شامل سفید، سیاه، قهوه‌ای و خاکستری می‌باشد؛ اما امروزه از الیاف رنگ‌آمیزی شده گوناگونی (قرمز، زرد، نارنجی و …) استفاده می‌کنند.

2-1-2 ابزار و وسایل نمد مالی

دو قطعی کرباس متناسب با اندازه نمد موردنظر، قطعه‌ای حصیر، چنگال (ابزار ساده‌ی چوبی برای پخش کردن الیاف)، طناب و ظرف آب و صابون، ابزار و وسایلی هستند که در نمد مالی به کار گرفته می‌شوند.

الیاف حلاجی شده‌ی پشم خود رنگ یا رنگ‌آمیزی شده، آب و صابون مواد اصلی مورد استفاده در نمد مالی است.

2-1-3 مراحل تولید نمد بافی

برای درست کردن یک محصول نمدی باید مراحل مختلفی طی شوند که این مراحل عبارتند از:

• حصیر را متناسب با اندازه‌ی نمد مورد نظر بر روی زمینی هموار پهن کرده و پارچه‌ی کرباس را روی آن پهن می‌کنند.
• پشم‌های حلاجی شده را با چنگال به صورت یکنواخت بر روی کرباس پخش می‌کنند. (برای تهیه نمد نقش‌دار الیاف رنگین را روی پارچه‌ی کرباس بر اساس طرح و نقش مورد نظر مرتب کرده و سپس لایه‌ای از پشم‌های یک رنگ را با ضخامت یکسان بر آن می‌ریزند.)
• مقداری محلول آب و صابون را به صورت یکنواخ 0 ت بر روی توده‌ی الیاف می‌پاشند.
• پارچه‌ی کرباس دوم را بر سطح مجموعه‌ی الیاف گسترده و با دقت و فشار آن را لوله کرده و به صورت استوانه در می‌آورند.
• استوانه‌ی حاصل را با طناب محکم می‌بندند.
• یک یا چند نفر نمد مال مجموعه پیچیده شده را با فشار و مالش دست و پا و ضربه‌های پیاپی بر زمین کوبیده و به صورت رفت و برگشت می‌غلتانند.
• نمد مالان آن‌قدر این کار را ادامه می‌دهند تا الیاف پشم در هم تنیده و متراکم شوند و نمودی با ضخامت حدود یک سانتی‌متر حاصل شود.

نکته: برای تهیه نمدهای حجمی مانند کلاه، بالاپوش و پاپوش از قالب‌هایی متناسب برای زیر کار بهره می‌گیرند.

2-2  بافتنی

زیر و رو کردن، بافتن و پیچاند رشته‌های سلولزی (گیاهی) در شکل‌های مختلف (سطح و حجم) به صورت ساده و نقش‌دار به کمک دست و پا را شیوه‌ی «بافتنی» می‌گویند.

این گونه دست‌بافته‌ها را به خاطر جنس رشته‌های تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها و روش تولید، بافته‌های چوبی می‌نامند که دارای انواع گوناگونی هستند.

متداول‌ترین آثار این شیوه‌ی بافندگی حصیر است که از گذشته تا کنون کاربرد وسیعی در زندگی بشر داشته است. مروار، کپو و غیره از محصولات دیگر این شیوه هستند.

از آثار شیوه‌ی بافتنی برای ساخت ظروف (سبد، زنبیل و غیره)، کلاه، فرش، پرده و غیره بهره می‌گیرند که هر کدام کاربرد ویژه‌ای دارند. تولید و استفاده از این محصولات در مناطق شمالی و جنوب کشور به دلیل در دسترس بودن مواد اولیه و تناسب آن با شرایط اقلیمی مناطق نامبرده، رواج بیشتری دارد.

ارزان بودن مواد اولیه و فراوانی آن از ویژگی‌های مهم تولید این آثار است. امروز بخشی از این محصولات به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بافته‌های چوبی یا حصیری به صورت تخت و با حجم دیده می‌شوند. ایجاد نقش و تنوع آن وابسته به رشته‌ها و چگونگی از زیر و رو گذراندن آن‌هاست، رنگ این آثار نیز بستگی به رنگ طبیعی مواد اولیه‌ی آن‌ها دارد اگر چه در مواردی برخی از رشته‌ها را رنگ‌آمیزی کرده و به کار می‌برند.

3- روش بافندگی داری

در هم پیچاندن و بافتن رشته‌های تار و پود و گره (ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای) رنگین را با استفاده از انواع دار و ابزار ساده‌ی بافندگی برای تولید محصولی یکپارچه به منظور پوشاندن سطوح مختلف را روش بافندگی داری می‌گویند. بافندگی داری را با توجه با چگونگی در هم بافته شدن رشته‌های تابیده شده، می‌توان به دو نوع تقسیم کرد. گاه تنها با در هم بافتن رشته‌های تار و پود بافندگی می‌کنند که محصول بارز این شیوه‌ی بافندگی دارای انواع گلیم است. گاهی نیز در مراحل مختلف به جز درگیر کردن تار و پود، رشته‌هایی رنگین را به تارها (چله‌ها) گره می‌زنند. قالی و گبه به این شیوه بافته می‌شوند.

دارهای بافندگی افقی و عمودی، نقشه کار و قلاب و قیچی، دفتین، قیچی و شانه و سیخ پودکشی، ابزار و وسایل اصلی روش بافندگی داری است.

با توجه به انواع مختلف بافندگی داری (تار و پودی، تار و پود و گره‌ای) پس از توضیح و معرفی محصولات و ویژگی‌ آن‌ها، مراحل تولید هر یک را در جای خود شرح می‌دهیم.

3-1 شیوه بافندگی تار و پودی

 در این روش تار و پود را به صورت‌های مختلفی با یکدیگر درگیر و بافته می‌شوند. انواع گلیم، محصول این شیوه بافندگی داری به شمار می‌رود بنابراین فرآیند تولید این آثار را گلیم‌بافی می‌گویند.

گلیم‌بافی سابقه‌ی تاریخی زیادی دارد و به احتمال زیاد مقدمه‌ی ابداع قالی‌بافی در ایران به شمار می‌رود. این هنر بر اساس صورت‌های مختلف بافتن تار و پود به یکدیگر به دو روش اصلی پودگذاری و پودپیچی بافته می‌شود و محصولات آن به گلیم‌های یک رو (سوماک، سوزنی، ورنی و شیریکی پیچ) دوررو یا ساده مشهور هستند.

گلیم به دلیل سبکی، نازکی، قابلیت جابجایی آسان و انعطاف‌پذیری کاربردهای متفاوتی دارد. استفاده برای زیرانداز، جانماز و سجاده، پیچیدن و پوشاندن بار به هنگام کوچ، پوشاندن اثاثیه داخل چادرهای عشایر، بقچه و پرده و همچنین پوشاندن چارپایان (شتر، اسب) از کاربردهای مختلف گلیم است. امروزه در مناطق شهری از این محصولات به عنوان کف‌پوشی مکمل فرش، روی میز و مبلمان و نصب بر روی دیوار به‌طورکلی برای تزئینات داخلی بهره می‌گیرند.

نکته: جهت اطلاعات بیشتر در مورد گلیم‌بافی و تاریخچه آن می‌توانید به صفحه «گلیم‌بافی» مراجعه کنید.